Płyta przed cokołem pomnika księcia Józefa Poniatowskiego. Zdjęcie w zbiorach Narodowego Archiwum Cyfrowego.

2 grudnia 1924 roku nieznani sprawcy złożyli nocą przed cokołem stojącego na placu Saskim pomnika księcia Józefa Poniatowskiego kamienną płytę z napisem „Nieznanemu żołnierzowi poległemu za ojczyznę” oraz wyrytym krzyżem.

Ustalono, że płyta została wykonana w zakładzie kamieniarskim Romana S. Lubowieckiego ale nie uzyskano żadnych wiadomości o zleceniodawcy. Po cichu mówiono, że fundatorem płyty jest Ignacy Paderewski.

Dlaczego nieznani sprawcy musieli podrzucać płytę na Grób Nieznanego Żołnierza?

Idea stworzenia miejsca, upamiętniającego żołnierzy, leżących w bezimiennych mogiłach, dotarła nad Wisłę z Francji i spotkała się z żywym entuzjazmem i poparciem. Jej twórcą był Fryderyk Simon, który w I Wojnie Światowej stracił trzech synów i nie znał miejsca ich pochówków. Zwrócił się zatem do rządu Francji o stworzenie takiego miejsca pamięci, na którym mogliby składać kwiaty rodzice nie mogący odnaleźć grobów swoich dzieci.

28 stycznia 1921, do Grobu Nieznanego Żołnierza pod Łukiem Triumfalnym w Paryżu, złożono ciało bezimiennego żołnierza.

Idea spotkała się z żywym odzewem w wielu państwach. W Warszawie entuzjazm dla takiej formy upamiętnienia był tak wielki, że zawiązało się kilka komitetów budowy miejsca pamięci nieznanych obrońców ojczyzny.

Każdy komitet miał inną koncepcję formy upamiętnienia. Kopiec usypany na terenie Cytadeli na wzór Kopca Kościuszki w Krakowie, brama triumfalna wzniesiona na lewym brzegu u wylotu mostu Księcia Józefa Poniatowskiego, budowa kaplicy przy kościele pw. świętego Jana na Starym Mieście to niektóre z nich.

Mimo zaangażowania wielu wybitnych osób w działania komitetów realnych efektów widać nie było, stąd zniecierpliwienie nieznanych sprawców i przekucie dewizy „czyny, nie słowa” w realne działanie.

Na płycie, leżącej u stóp cokołu z pomnikiem księcia Józefa Poniatowskiego, mieszkańcy Warszawy zaczęli składać kwiaty.

Przygotowywanie oprawy rzeźbiarskiej Grobu Nieznanego Żołnierza. Zdjęcie w zbiorach Archiwum Państwowego w Warszawie.

Zdecydowano zatem o przeniesieniu płyty pod środkową arkadę pałacu Saskiego, przed frontem którego stał pomnik walecznego księcia, i utworzeniu Grobu Nieznanego Żołnierza w tym miejscu. Rozpisano również konkurs na projekt właściwej oprawy architektoniczno-rzeźbiarskiej dla tego szczególnego miejsca.

2 listopada 1925 roku pod płytą spoczęło ciało Nieznanego Żołnierza.

A kim byli nieznani sprawcy? Cztery lata po podrzuceniu płyty okazało się, że ufundowało ją Zjednoczenie Polskich Stowarzyszeń Rzeczypospolitej, zniecierpliwione brakiem postępów przy budowie upamiętnienia.

Dokument w zbiorach Archiwum Państwowego w Warszawie.